เอวํ สํวิคฺคา จ ตเมว ธมฺมเทสนํ สมนฺนาหริตฺวา เตเนว กมฺมฏฺฐาเนน กติปยทิวสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ ทุติยฏฺฐาเนปิ กิร เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, สิริมา เทวกญฺญา อนาคามิผลํ ปตฺตา, โส จ ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย วิชยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. มุนิสุตฺตวณฺณนา

[209] สนฺถวาโต ภยํ ชาตนฺติ มุนิสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? น สพฺพสฺเสว สุตฺตสฺส เอกา อุปฺปตฺติ, อปิเจตฺถ อาทิโต ตาว จตุนฺนํ คาถานํ อยมุปฺปตฺติ – ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต คามกาวาเส อญฺญตรา ทุคฺคติตฺถี มตปติกา ปุตฺตํ ภิกฺขูสุ ปพฺพาเชตฺวา อตฺตนาปิ ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิฯ เต อุโภปิ สาวตฺถิยํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อภิณฺหํ อญฺญมญฺญสฺส ทสฺสนกามา อเหสุํฯ มาตา กิญฺจิ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส หรติ, ปุตฺโตปิ มาตุฯ เอวํ สายมฺปิ ปาโตปิ อญฺญมญฺญํ สมาคนฺตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ สํวิภชมานา, สมฺโมทมานา, สุขทุกฺขํ ปุจฺฉมานา, นิราสงฺกา อเหสุํฯ เตสํ เอวํ อภิณฺหทสฺสเนน สํสคฺโค อุปฺปชฺชิ, สํสคฺคา วิสฺสาโส, วิสฺสาสา โอตาโร, ราเคน โอติณฺณจิตฺตานํ ปพฺพชิตสญฺญา จ มาตุปุตฺตสญฺญา จ อนฺตรธายิฯ ตโต มริยาทวีติกฺกมํ กตฺวา อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวิํสุ, อยสปฺปตฺตา จ วิพฺภมิตฺวา อคารมชฺเฌ วสิํสุฯ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ‘‘กิํ นุ โส, ภิกฺขเว, โมฆปุริโส มญฺญติ น มาตา ปุตฺเต สารชฺชติ, ปุตฺโต วา ปน มาตรี’’ติ ครหิตฺวา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกรูปมฺปิ สมนุปสฺสามี’’ติอาทินา (อ. นิ. 5.55) อวเสสสุตฺเตนปิ ภิกฺขู สํเวเชตฺวา ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว –

‘‘วิสํ ยถา หลาหลํ, เตลํ ปกฺกุถิตํ ยถา;

ตมฺพโลหวิลีนํว, มาตุคามํ วิวชฺชเย’’ติ จฯ –

วตฺวา ปุน ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ – ‘‘สนฺถวาโต ภยํ ชาต’’นฺติ อิมา อตฺตุปนายิกา จตสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺฐิมิตฺตเภเทน ติวิโธติ ปุพฺเพ วุตฺโตฯ อิธ ตณฺหาทิฏฺฐิสนฺถโว อธิปฺเปโตฯ ตํ สนฺธาย ภควา อาห – ‘‘ปสฺสถ, ภิกฺขเว, ยถา อิทํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส สนฺถวาโต ภยํ ชาต’’นฺติฯ ตญฺหิ ตสฺส อภิณฺหทสฺสนกามตาทิตณฺหาย พลวกิเลสภยํ ชาตํ, เยน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต มาตริ วิปฺปฏิปชฺชิฯ อตฺตานุวาทาทิกํ วา มหาภยํ, เยน สาสนํ ฉฑฺเฑตฺวา วิพฺภนฺโตฯ นิเกตาติ ‘‘รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ‘นิเกตสารี’ติ วุจฺจตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.3) นเยน วุตฺตา อารมฺมณปฺปเภทาฯ ชายเต รโชติ ราคโทสโมหรโช ชายเตฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? น เกวลญฺจ ตสฺส สนฺถวาโต ภยํ ชาตํ, อปิจ โข ปน ยเทตํ กิเลสานํ นิวาสฏฺเฐน สาสวารมฺมณํ ‘‘นิเกต’’นฺติ วุจฺจติ, อิทานิสฺส ภินฺนสํวรตฺตา อติกฺกนฺตมริยาทตฺตา สุฏฺฐุตรํ ตโต นิเกตา ชายเต รโช, เยน สํกิลิฏฺฐจิตฺโต อนยพฺยสนํ ปาปุณิสฺสติฯ อถ วา ปสฺสถ, ภิกฺขเว, ยถา อิทํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส สนฺถวาโต ภยํ ชาตํ, ยถา จ สพฺพปุถุชฺชนานํ นิเกตา ชายเต รโชติ เอวมฺเปตํ ปททฺวยํ โยเชตพฺพํฯ

สพฺพถา ปน อิมินา ปุริมทฺเธน ภควา ปุถุชฺชนทสฺสนํ ครหิตฺวา อตฺตโน ทสฺสนํ ปสํสนฺโต ‘‘อนิเกต’’นฺติ ปจฺฉิมทฺธมาหฯ ตตฺถ ยถาวุตฺตนิเกตปฏิกฺเขเปน อนิเกตํ, สนฺถวปฏิกฺเขเปน จ อสนฺถวํ เวทิตพฺพํฯ อุภยมฺเปตํ นิพฺพานสฺสาธิวจนํฯ เอตํ เว มุนิทสฺสนนฺติ เอตํ อนิเกตมสนฺถวํ พุทฺธมุนินา ทิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ เวติ วิมฺหยตฺเถ นิปาโต ทฏฺฐพฺโพฯ เตน จ ยํ นาม นิเกตสนฺถววเสน มาตาปุตฺเตสุ วิปฺปฏิปชฺชมาเนสุ อนิเกตมสนฺถวํ, เอตํ มุนินา ทิฏฺฐํ อโห อพฺภุตนฺติ อยมธิปฺปาโย สิทฺโธ โหติฯ อถ วา มุนิโน ทสฺสนนฺติปิ มุนิทสฺสนํ, ทสฺสนํ นาม ขนฺติ รุจิ, ขมติ เจว รุจฺจติ จาติ อตฺโถฯ

[210] ทุติยคาถาย โย ชาตมุจฺฉิชฺชาติ โย กิสฺมิญฺจิเทว วตฺถุสฺมิํ ชาตํ ภูตํ นิพฺพตฺตํ กิเลสํ ยถา อุปฺปนฺนากุสลปฺปหานํ โหติ, ตถา วายมนฺโต ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปุน อนิพฺพตฺตนวเสน อุจฺฉินฺทิตฺวา โย อนาคโตปิ กิเลโส ตถารูปปฺปจฺจยสโมธาเน นิพฺพตฺติตุํ อภิมุขีภูตตฺตา วตฺตมานสมีเป วตฺตมานลกฺขเณน ‘‘ชายนฺโต’’ติ วุจฺจติ, ตญฺจ น โรปเยยฺย ชายนฺตํ, ยถา อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาโท โหติ, ตถา วายมนฺโต น นิพฺพตฺเตยฺยาติ อตฺโถฯ กถญฺจ น นิพฺพตฺเตยฺย? อสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ, เยน ปจฺจเยน โส นิพฺพตฺเตยฺย ตํ นานุปฺปเวเสยฺย น สโมธาเนยฺยฯ เอวํ สมฺภารเวกลฺลกรเณน ตํ น โรปเยยฺย ชายนฺตํฯ อถ วา ยสฺมา มคฺคภาวนาย อตีตาปิ กิเลสา อุจฺฉิชฺชนฺติ อายติํ วิปากาภาเวน วตฺตมานาปิ น โรปียนฺติ ตทภาเวน, อนาคตาปิ จิตฺตสนฺตติํ นานุปฺปเวสียนฺติ อุปฺปตฺติสามตฺถิยวิฆาเตน, ตสฺมา โย อริยมคฺคภาวนาย ชาตมุจฺฉิชฺช น โรปเยยฺย ชายนฺตํ, อนาคตมฺปิ จสฺส ชายนฺตสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ, ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ, โส จ อทฺทกฺขิ สนฺติปทํ มเหสีติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอกนฺตนิกฺกิเลสตาย เอกํ, เสฏฺฐฏฺเฐน วา เอกํฯ มุนินนฺติ มุนิํ, มุนีสุ วา เอกํฯ จรนฺตนฺติ สพฺพาการปริปูราย โลกตฺถจริยาย อวเสสจริยาหิ จ จรนฺตํฯ อทฺทกฺขีติ อทฺทสฯ โสติ โย ชาตมุจฺฉิชฺช อโรปเน อนนุปฺปเวสเน จ สมตฺถตาย ‘‘น โรปเยยฺย ชายนฺตมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ’’ติ วุตฺโต พุทฺธมุนิฯ สนฺติปทนฺติ สนฺติโกฏฺฐาสํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวิปสฺสนานิพฺพานเภทาสุ ตีสุ สมฺมุติสนฺติ, ตทงฺคสนฺติ, อจฺจนฺตสนฺตีสุ เสฏฺฐํ เอวํ อนุปสนฺเต โลเก อจฺจนฺตสนฺติํ อทฺทส มเหสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[211] ตติยคาถาย สงฺขายาติ คณยิตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วีมํสิตฺวา ยถาภูตโต ญตฺวา, ทุกฺขปริญฺญาย ปริชานิตฺวาติ อตฺโถฯ วตฺถูนีติ เยสุ เอวมยํ โลโก สชฺชติ, ตานิ ขนฺธายตนธาตุเภทานิ กิเลสฏฺฐานานิฯ ปมาย พีชนฺติ ยํ เตสํ วตฺถูนํ พีชํ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ, ตํ ปมาย หิํสิตฺวา, พาธิตฺวา, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปชหิตฺวาติ อตฺโถฯ สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉติ เยน ตณฺหาทิฏฺฐิสิเนเหน สิเนหิตํ ตํ พีชํ อายติํ ปฏิสนฺธิวเสน ตํ ยถาวุตฺตํ วตฺถุสสฺสํ วิรุเหยฺย, ตํ สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ, ตปฺปฏิปกฺขาย มคฺคภาวนาย ตํ นานุปฺปเวเสยฺยาติ อตฺโถฯ

ส เว มุนิ ชาติขยนฺตทสฺสีติ โส เอวรูโป พุทฺธมุนิ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย ชาติยา จ มรณสฺส จ อนฺตภูตสฺส นิพฺพานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ชาติกฺขยนฺตทสฺสี ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขํฯ อิมาย จตุสจฺจภาวนาย นวปฺปเภทมฺปิ อกุสลวิตกฺกํ ปหาย สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปตฺวา โลกตฺถจริยํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน จริมวิญฺญาณกฺขยา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปฺปตฺติยา ‘‘เทโว วา มนุสฺโส วา’’ติ น อุเปติ สงฺขํฯ อปรินิพฺพุโต เอว วา ยถา กามวิตกฺกาทิโน วิตกฺกสฺส อปฺปหีนตฺตา ‘‘อยํ ปุคฺคโล รตฺโต’’ติ วา ‘‘ทุฏฺโฐ’’ติ วา สงฺขํ อุเปติ, เอวํ ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ

[212] จตุตฺถคาถาย อญฺญายาติ อนิจฺจาทินเยน ชานิตฺวาฯ สพฺพานีติ อนวเสสานิ, นิเวสนานีติ กามภวาทิเก ภเวฯ นิวสนฺติ หิ เตสุ สตฺตา, ตสฺมา ‘‘นิเวสนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ อนิกามยํ อญฺญตรมฺปิ เตสนฺติ เอวํ ทิฏฺฐาทีนวตฺตา เตสํ นิเวสนานํ เอกมฺปิ อปตฺเถนฺโต โส เอวรูโป พุทฺธมุนิ มคฺคภาวนาพเลน ตณฺหาเคธสฺส วิคตตฺตา วีตเคโธ, วีตเคธตฺตา เอว จ อคิทฺโธ, น ยถา เอเก อวีตเคธา เอว สมานา ‘‘อคิทฺธมฺหา’’ติ ปฏิชานนฺติ, เอวํฯ นายูหตีติ ตสฺส ตสฺส นิเวสนสฺส นิพฺพตฺตกํ กุสลํ วา อกุสลํ วา น กโรติฯ กิํ การณา? ปารคโต หิ โหติ, ยสฺมา เอวรูโป สพฺพนิเวสนานํ ปารํ นิพฺพานํ คโต โหตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ปฐมคาถาย ปุถุชฺชนทสฺสนํ ครหิตฺวา อตฺตโน ทสฺสนํ ปสํสนฺโต ทุติยคาถาย เยหิ กิเลเสหิ ปุถุชฺชโน อนุปสนฺโต โหติ, เตสํ อภาเวน อตฺตโน สนฺติปทาธิคมํ ปสํสนฺโต ตติยคาถาย เยสุ วตฺถูสุ ปุถุชฺชโน ตกฺกํ อปฺปหาย ตถา ตถา สงฺขํ อุเปติ, เตสุ จตุสจฺจภาวนาย ตกฺกํ ปหาย อตฺตโน สงฺขานุปคมนํ ปสํสนฺโต จตุตฺถคาถาย อายติมฺปิ ยานิ นิเวสนานิ กามยมาโน ปุถุชฺชโน ภวตณฺหาย อายูหติ, เตสุ ตณฺหาภาเวน อตฺตโน อนายูหนํ ปสํสนฺโต จตูหิ คาถาหิ อรหตฺตนิกูเฏเนว เอกฏฺฐุปฺปตฺติกํ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

[213] สพฺพาภิภุนฺติ กา อุปฺปตฺติ? มหาปุริโส มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา อนุปุพฺเพน สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถาย พาราณสิํ คจฺฉนฺโต โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร อุปเกนาชีวเกน สมาคจฺฉิฯ เตน จ ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.285; มหาว. 11) นเยน ปุฏฺโฐ ‘‘สพฺพาภิภู’’ติอาทีนิ อาหฯ อุปโก ‘‘หุเปยฺยาวุโส’’ติ วตฺวา, สีสํ โอกมฺเปตฺวา, อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกามิ ฯ อนุกฺกเมน จ วงฺกหารชนปเท อญฺญตรํ มาควิกคามํ ปาปุณิฯ ตเมนํ มาควิกเชฏฺฐโก ทิสฺวา – ‘‘อโห อปฺปิจฺโฉ สมโณ วตฺถมฺปิ น นิวาเสติ, อยํ โลเก อรหา’’ติ ฆรํ เนตฺวา มํสรเสน ปริวิสิตฺวา ภุตฺตาวิญฺจ นํ สปุตฺตทาโร วนฺทิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, อหํ ปจฺจเยน อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ นิมนฺเตตฺวา, วสโนกาสํ กตฺวา อทาสิฯ โส ตตฺถ วสติฯ

มาควิโก คิมฺหกาเล อุทกสมฺปนฺเน สีตเล ปเทเส จริตุํ ทูรํ อปกฺกนฺเตสุ มิเคสุ ตตฺถ คจฺฉนฺโต ‘‘อมฺหากํ อรหนฺตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหสฺสู’’ติ ฉาวํ นาม ธีตรํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธิํ ปุตฺตภาตุเกหิฯ สา จสฺส ธีตา ทสฺสนียา โหติ โกฏฺฐาสสมฺปนฺนาฯ ทุติยทิวเส อุปโก ฆรํ อาคโต ตํ ทาริกํ สพฺพํ อุปจารํ กตฺวา, ปริวิสิตุํ อุปคตํ ทิสฺวา, ราเคน อภิภูโต ภุญฺชิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา, ภตฺตํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา – ‘‘สเจ ฉาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, มรามี’’ติ นิราหาโร สยิฯ สตฺตเม ทิวเส มาควิโก อาคนฺตฺวา ธีตรํ อุปกสฺส ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ สา – ‘‘เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา ปุน นาคตปุพฺโพ’’ติ อาหฯ มาควิโก ‘‘อาคตเวเสเนว นํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ตงฺขณญฺเญว คนฺตฺวา – ‘‘กิํ, ภนฺเต, อผาสุก’’นฺติ ปาเท ปรามสนฺโต ปุจฺฉิฯ อุปโก นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยวฯ โส ‘‘วท, ภนฺเต, ยํ มยา สกฺกา กาตุํ, สพฺพํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ อุปโก – ‘‘สเจ ฉาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, อิเธว มรณํ เสยฺโย’’ติ อาหฯ ‘‘ชานาสิ ปน, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺป’’นฺติ? ‘‘น ชานามี’’ติ ฯ ‘‘น, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน สกฺกา ฆราวาสํ อธิฏฺฐาตุ’’นฺติ? โส อาห – ‘‘นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ มํสหารโก ภวิสฺสามิ, มํสญฺจ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติฯ มาควิโกปิ ‘‘อมฺหากํ เอตเทว รุจฺจตี’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา, ฆรํ อาเนตฺวา ธีตรํ อทาสิฯ

เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต วิชายิฯ สุภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุฯ ฉาวา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ อุปฺปณฺเฑสิฯ โส ตํ อสหนฺโต ‘‘ภทฺเท, อหํ อนนฺตชินสฺส สนฺติกํ คจฺฉามี’’ติ มชฺฌิมเทสาภิมุโข ปกฺกามิฯ

ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวนมหาวิหาเรฯ อถ โข ภควา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ – ‘‘โย, ภิกฺขเว, อนนฺตชิโนติ ปุจฺฉมาโน อาคจฺฉติ, ตสฺส มํ ทสฺเสยฺยาถา’’ติฯ อุปโกปิ โข อนุปุพฺเพเนว สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร มม สหาโย อนนฺตชิโน นาม อตฺถิ, โส กุหิํ วสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยิํสุฯ ภควา ตสฺสานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิฯ โส เทสนาปริโยสาเน อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสิฯ ภิกฺขู ตสฺส ปุพฺพปฺปวตฺติํ สุตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘ภควา ปฐมํ นิสฺสิริกสฺส นคฺคสมณสฺส ธมฺมํ เทเสสี’’ติฯ ภควา ตํ กถาสมุฏฺฐานํ วิทิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ตงฺขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ? เต สพฺพํ กเถสุํฯ ตโต ภควา – ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อเหตุอปฺปจฺจยา ธมฺมํ เทเสติ, นิมฺมลา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา, น สกฺกา ตตฺถ โทสํ ทฏฺฐุํฯ เตน, ภิกฺขเว, ธมฺมเทสนูปนิสฺสเยน อุปโก เอตรหิ อนาคามี ชาโต’’ติ วตฺวา อตฺตโน เทสนามลาภาวทีปิกํ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – สาสเวสุ สพฺพขนฺธายตนธาตูสุ ฉนฺทราคปฺปหาเนน เตหิ อนภิภูตตฺตา สยญฺจ เต ธมฺเม สพฺเพ อภิภุยฺย ปวตฺตตฺตา สพฺพาภิภุํฯ เตสญฺจ อญฺเญสญฺจ สพฺพธมฺมานํ สพฺพากาเรน วิทิตตฺตา สพฺพวิทุํฯ สพฺพธมฺมเทสนสมตฺถาย โสภนาย เมธาย สมนฺนาคตตฺตา สุเมธํฯ เยสํ ตณฺหาทิฏฺฐิเลปานํ วเสน สาสวขนฺธาทิเภเทสุ สพฺพธมฺเมสุ อุปลิมฺปติ, เตสํ เลปานํ อภาวา เตสุ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺตํฯ เตสุ จ สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทราคาภาเวน สพฺเพ เต ธมฺเม ชหิตฺวา ฐิตตฺตา สพฺพญฺชหํฯ อุปธิวิเวกนินฺเนน จิตฺเตน ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน วิเสเสน มุตฺตตฺตา ตณฺหกฺขเย วิมุตฺตํ, อธิมุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ปณฺฑิตา สตฺตา มุนิํ เวทยนฺติ ชานนฺติฯ

ปสฺสถ ยาว ปฏิวิสิฏฺโฐวายํ มุนิ, ตสฺส กุโต เทสนามลนฺติ อตฺตานํ วิภาเวติ ฯ วิภาวนตฺโถ หิ เอตฺถ วาสทฺโทติฯ เกจิ ปน วณฺณยนฺติ – ‘‘อุปโก ตทา ตถาคตํ ทิสฺวาปิ ‘อยํ พุทฺธมุนี’ติ น สทฺทหี’’ติ เอวํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ , ตโต ภควา ‘‘สทฺทหตุ วา มา วา, ธีรา ปน ตํ มุนิํ เวทยนฺตี’’ติ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมภาสีติฯ

[214] ปญฺญาพลนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อยํ คาถา เรวตตฺเถรํ อารพฺภ วุตฺตาฯ ตตฺถ ‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ’’ติ อิมิสฺสา คาถาย วุตฺตนเยเนว เรวตตฺเถรสฺส อาทิโต ปภุติ ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิตสฺส ขทิรวเน วิหาโร, ตตฺถ วิหรโต วิเสสาธิคโม, ภควโต ตตฺถ คมนปจฺจาคมนญฺจ เวทิตพฺพํฯ ปจฺจาคเต ปน ภควติ โย โส มหลฺลกภิกฺขุ อุปาหนํ สมฺมุสฺสิตฺวา ปฏินิวตฺโต ขทิรรุกฺเข อาลคฺคิตํ ทิสฺวา สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺโต วิสาขาย อุปาสิกาย ‘‘กิํ, ภนฺเต, เรวตตฺเถรสฺส วสโนกาโส รมณีโย’’ติ ภิกฺขู ปุจฺฉมานาย เยหิ ภิกฺขูหิ ปสํสิโต, เต อปสาเทนฺโต ‘‘อุปาสิเก, เอเต ตุจฺฉํ ภณนฺติ, น สุนฺทโร ภูมิปฺปเทโส, อติลูขกกฺขฬํ ขทิรวนเมวา’’ติ อาหฯ โส วิสาขาย อาคนฺตุกภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติเต ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺโต อาห – ‘‘กิํ, อาวุโส, เรวตตฺเถรสฺส เสนาสเน รมณียํ ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐ’’นฺติ ฯ ภควา ตํ ญตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ตงฺขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ปริสมชฺฌํ ปตฺวา, พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ? เต อาหํสุ – ‘‘เรวตํ, ภนฺเต, อารพฺภ กถา อุปฺปนฺนา ‘เอวํ นวกมฺมิโก กทา สมณธมฺมํ กริสฺสตี’’’ติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, เรวโต นวกมฺมิโก, อรหา เรวโต ขีณาสโว’’ติ วตฺวา ตํ อารพฺภ เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ทุพฺพลกรกิเลสปฺปหานสาธเกน วิกุพฺพนอธิฏฺฐานปฺปเภเทน วา ปญฺญาพเลน สมนฺนาคตตฺตา ปญฺญาพลํ, จตุปาริสุทฺธิสีเลน ธุตงฺควเตน จ อุปปนฺนตฺตา สีลวตูปปนฺนํ, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา อิริยาปถสมาธินา จ สมาหิตํ, อุปจารปฺปนาเภเทน ฌาเนน ฌาเน วา รตตฺตา ฌานรตํ, สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สติมํ, ราคาทิสงฺคโต ปมุตฺตตา สงฺคา ปมุตฺตํ, ปญฺจเจโตขิลจตุอาสวาภาเวน อขิลํ อนาสวํ ตํ วาปิ ธีรา มุนิํ เวทยนฺติฯ ตมฺปิ เอวํ ปญฺญาทิคุณสํยุตฺตํ สงฺคาทิโทสวิสํยุตฺตํ ปณฺฑิตา สตฺตา มุนิํ วา เวทยนฺติฯ

ปสฺสถ ยาว ปฏิวิสิฏฺโฐวายํ ขีณาสวมุนิ, โส ‘‘นวกมฺมิโก’’ติ วา ‘‘กทา สมณธมฺมํ กริสฺสตี’’ติ วา กถํ วตฺตพฺโพฯ โส หิ ปญฺญาพเลน ตํ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, น นวกมฺมกรเณน, กตกิจฺโจว โส, น อิทานิ สมณธมฺมํ กริสฺสตีติ เรวตตฺเถรํ วิภาเวติฯ วิภาวนตฺโถ หิ เอตฺถ วา-สทฺโทติฯ

[215] เอกํ จรนฺตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? โพธิมณฺฑโต ปภุติ ยถากฺกมํ กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺเต ภควติ ปิตาปุตฺตสมาคเม วตฺตมาเน ภควา สมฺโมทมาเนน รญฺญา สุทฺโธทเนน ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, คหฏฺฐกาเล คนฺธกรณฺฑเก วาสิตานิ กาสิกาทีนิ ทุสฺสานิ นิวาเสตฺวา อิทานิ กถํ ฉินฺนกานิ ปํสุกูลานิ ธาเรถา’’ติ เอวมาทินา วุตฺโต ราชานํ อนุนยมาโน –

‘‘ยํ ตฺวํ ตาต วเท มยฺหํ, ปฏฺฏุณฺณํ ทุกูลกาสิกํ;

ปํสุกูลํ ตโต เสยฺยํ, เอตํ เม อภิปตฺถิต’’นฺติฯ –

อาทีนิ วตฺวา โลกธมฺเมหิ อตฺตโน อวิกมฺปภาวํ ทสฺเสนฺโต รญฺโญ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สตฺตปทคาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ปพฺพชฺชาสงฺขาตาทีหิ เอกํ, อิริยาปถาทีหิ จริยาหิ จรนฺตํฯ โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนิํฯ สพฺพฏฺฐาเนสุ ปมาทาภาวโต อปฺปมตฺตํฯ อกฺโกสนครหนาทิเภทาย นินฺทาย วณฺณนโถมนาทิเภทาย ปสํสาย จาติ อิมาสุ นินฺทาปสํสาสุ ปฏิฆานุนยวเสน อเวธมานํฯ นินฺทาปสํสามุเขน เจตฺถ อฏฺฐปิ โลกธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ สีหํว เภริสทฺทาทีสุ สทฺเทสุ อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ ปกติวิการานุปคเมน อสนฺตสนฺตํ, ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ สนฺตาสาภาเวนฯ วาตํว สุตฺตมยาทิเภเท ชาลมฺหิ จตูหิ มคฺเคหิ ตณฺหาทิฏฺฐิชาเล อสชฺชมานํ, อฏฺฐสุ วา โลกธมฺเมสุ ปฏิฆานุนยวเสน อสชฺชมานํฯ ปทุมํว โตเยน โลเก ชาตมฺปิ เยสํ ตณฺหาทิฏฺฐิเลปานํ วเสน สตฺตา โลเกน ลิปฺปนฺติ, เตสํ เลปานํ ปหีนตฺตา โลเกน อลิปฺปมานํ, นิพฺพานคามิมคฺคํ อุปฺปาเทตฺวา เตน มคฺเคน เนตารมญฺเญสํ เทวมนุสฺสานํฯ อตฺตโน ปน อญฺเญน เกนจิ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา อเนตพฺพตฺตา อนญฺญเนยฺยํ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ พุทฺธมุนิํ เวทยนฺตีติ อตฺตานํ วิภาเวติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

[216] โย โอคหเณติ กา อุปฺปตฺติ? ภควโต ปฐมาภิสมฺพุทฺธสฺส จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตทสปารมิทสอุปปารมิทสปรมตฺถปารมิปฺปเภทํ อภินีหารคุณปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน อภินิพฺพตฺติคุณํ ตตฺถ นิวาสคุณํ มหาวิโลกนคุณํ คพฺภโวกฺกนฺติํ คพฺภวาสํ คพฺภนิกฺขมนํ ปทวีติหารํ ทิสาวิโลกนํ พฺรหฺมคชฺชนํ มหาภินิกฺขมนํ มหาปธานํ อภิสมฺโพธิํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ จตุพฺพิธํ มคฺคญาณํ ผลญาณํ อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ, ทสพลญาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, ฉพฺพิธํ อสาธารณญาณํ, อฏฺฐวิธํ สาวกสาธารณพุทฺธญาณํ, จุทฺทสวิธํ พุทฺธญาณํ, อฏฺฐารสพุทฺธคุณปริจฺเฉทกญาณํ, เอกูนวีสติวิธปจฺจเวกฺขณญาณํ, สตฺตสตฺตติวิธญาณวตฺถุ เอวมิจฺจาทิคุณสตสหสฺเส นิสฺสาย ปวตฺตํ มหาลาภสกฺการํ อสหมาเนหิ ติตฺถิเยหิ อุยฺโยชิตาย จิญฺจมาณวิกาย ‘‘เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺสา’’ติ อิมิสฺสา คาถาย วตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยน จตุปริสมชฺเฌ ภควโต อยเส อุปฺปาทิเต ตปฺปจฺจยา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘เอวรูเปปิ นาม อยเส อุปฺปนฺเน น ภควโต จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ อตฺถี’’ติฯ ตํ ญตฺวา ภควา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ตงฺขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ปริสมชฺฌํ ปตฺวา, พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา, ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ? เต สพฺพํ อาโรเจสุํฯ ตโต ภควา – ‘‘พุทฺธา นาม, ภิกฺขเว, อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ ตาทิโน โหนฺตี’’ติ วตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม โอคหเณ มนุสฺสานํ นฺหานติตฺเถ องฺคฆํสนตฺถาย จตุรสฺเส วา อฏฺฐํเส วา ถมฺเภ นิขาเต อุจฺจกุลีนาปิ นีจกุลีนาปิ องฺคํ ฆํสนฺติ, น เตน ถมฺภสฺส อุนฺนติ วา โอนติ วา โหติฯ เอวเมวํ โย โอคหเณ ถมฺโภริวาภิชายติ ยสฺมิํ ปเร วาจาปริยนฺตํ วทนฺติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปเร ติตฺถิยา วา อญฺเญ วา วณฺณวเสน อุปริมํ วา อวณฺณวเสน เหฏฺฐิมํ วา วาจาปริยนฺตํ วทนฺติ, ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อนุนยํ วา ปฏิฆํ วา อนาปชฺชมาโน ตาทิภาเวน โย โอคหเณ ถมฺโภริว ภวตีติฯ

ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยนฺติ ตํ อิฏฺฐารมฺมเณ ราคาภาเวน วีตราคํ, อนิฏฺฐารมฺมเณ จ โทสโมหาภาเวน สุสมาหิตินฺทฺริยํ, สุฏฺฐุ วา สโมธาเนตฺวา ฐปิตินฺทฺริยํ, รกฺขิตินฺทฺริยํ, โคปิตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ พุทฺธมุนิํ เวทยนฺติ, ตสฺส กถํ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺตานํ วิภาเวติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[217] โย เว ฐิตตฺโตติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตรา เสฏฺฐิธีตา ปาสาทา โอรุยฺห เหฏฺฐาปาสาเท ตนฺตวายสาลํ คนฺตฺวา ตสรํ วฏฺเฏนฺเต ทิสฺวา ตสฺส อุชุภาเวน ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อคฺคเหสิ – ‘‘อโห วต สพฺเพ สตฺตา กายวจีมโนวงฺกํ ปหาย ตสรํ วิย อุชุจิตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติฯ สา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวาปิ ปุนปฺปุนํ ตเทว นิมิตฺตํ อาวชฺเชนฺตี นิสีทิฯ เอวํ ปฏิปนฺนาย จสฺสา น จิรสฺเสว อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ อโหสิ, ตทนุสาเรเนว จ ทุกฺขานตฺตลกฺขณานิปิฯ อถสฺสา ตโยปิ ภวา อาทิตฺตา วิย อุปฏฺฐหิํสุฯ ตํ ตถา วิปสฺสมานํ ญตฺวา ภควา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ มุญฺจิฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ อาวชฺเชนฺตี ภควนฺตํ ปสฺเส นิสินฺนมิว ทิสฺวา อุฏฺฐาย ปญฺชลิกา อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา ภควา สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมเทสนาวเสน อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – โย เว เอกคฺคจิตฺตตาย อกุปฺปวิมุตฺติตาย จ วุฑฺฒิหานีนํ อภาวโต วิกฺขีณชาติสํสารตฺตา ภวนฺตรูปคมนาภาวโต จ ฐิตตฺโต, ปหีนกายวจีมโนวงฺกตาย อคติคมนาภาเวน วา ตสรํว อุชุ, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนตฺตา ชิคุจฺฉติ กมฺเมหิ ปาปเกหิ, ปาปกานิ กมฺมานิ คูถคตํ วิย มุตฺตคตํ วิย จ ชิคุจฺฉติ, หิรียตีติ วุตฺตํ โหติฯ โยควิภาเคน หิ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ สทฺทสตฺเถ สิชฺฌติฯ วีมํสมาโน วิสมํ สมญฺจาติ กายวิสมาทิวิสมํ กายสมาทิสมญฺจ ปหานภาวนากิจฺจสาธเนน มคฺคปญฺญาย วีมํสมาโน อุปปริกฺขมาโนฯ ตํ วาปิ ขีณาสวํ ธีรา มุนิํ เวทยนฺตีติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถาวุตฺตนเยน มคฺคปญฺญาย วีมํสมาโน วิสมํ สมญฺจ โย เว ฐิตตฺโต โหติ, โส เอวํ ตสรํว อุชุ หุตฺวา กิญฺจิ วีติกฺกมํ อนาปชฺชนฺโต ชิคุจฺฉติ กมฺเมหิ ปาปเกหิฯ ตํ วาปิ ธีรา มุนิํ เวทยนฺติฯ ยโต อีทิโส โหตีติ ขีณาสวมุนิํ ทสฺเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ เทเสสิฯ

เทสนาปริโยสาเน เสฏฺฐิธีตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ เอตฺถ จ วิกปฺเป วา สมุจฺจเย วา วาสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ

[218] โย สญฺญตตฺโตติ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร อาฬวิยํ วิหรนฺเต อาฬวีนคเร อญฺญตโร ตนฺตวาโย สตฺตวสฺสิกํ ธีตรํ อาณาเปสิ – ‘‘อมฺม, หิยฺโย อวสิฏฺฐตสรํ น พหุ, ตสรํ วฏฺเฏตฺวา ลหุํ ตนฺตวายสาลํ อาคจฺเฉยฺยาสิ, มา โข จิรายี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส สาลํ คนฺตฺวา ตนฺตํ วิเนนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิวสญฺจ ภควา มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺสา ทาริกาย โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานญฺจ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปเคว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย นครํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘อทฺธา อชฺช โกจิ อนุคฺคเหตพฺโพ อตฺถิ, ปเคว ปวิฏฺโฐ ภควา’’ติ ภควนฺตํ อุปคจฺฉิํสุฯ ภควา เยน มคฺเคน สา ทาริกา ปิตุสนฺติกํ คจฺฉติ, ตสฺมิํ อฏฺฐาสิฯ นครวาสิโน ตํ ปเทสํ สมฺมชฺชิตฺวา, ปริปฺโผสิตฺวา, ปุปฺผูปหารํ กตฺวา, วิตานํ พนฺธิตฺวา, อาสนํ ปญฺญาเปสุํฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, มหาชนกาโย ปริวาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ สา ทาริกา ตํ ปเทสํ ปตฺตา มหาชนปริวุตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ ตํ ภควา อามนฺเตตฺวา – ‘‘ทาริเก กุโต อาคตาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ชานามิ ภควา’’ติฯ ‘‘กุหิํ คมิสฺสสี’’ติ? ‘‘น ชานามิ ภควา’’ติฯ ‘‘น ชานาสี’’ติ? ‘‘ชานามิ ภควา’’ติฯ ‘‘ชานาสี’’ติ? ‘‘น ชานามิ ภควา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อยํ ทาริกา อตฺตโน ฆรา อาคตาปิ ภควตา ปุจฺฉิยมานา ‘น ชานามี’ติ อาห, ตนฺตวายสาลํ คจฺฉนฺตี จาปิ ปุจฺฉิยมานา ‘น ชานามี’ติ อาห, ‘น ชานาสี’ติ วุตฺตา ‘ชานามี’ติ อาห, ‘ชานาสี’ติ วุตฺตา ‘น ชานามี’ติ อาห, สพฺพํ ปจฺจนีกเมว กโรตี’’ติฯ ภควา มนุสฺสานํ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุกาโม ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ มยา ปุจฺฉิตํ, กิํ ตยา วุตฺต’’นฺติ? สา อาห – ‘‘น มํ, ภนฺเต, โกจิ น ชานาติ, ฆรโต อาคตา ตนฺตวายสาลํ คจฺฉตี’’ติ; อปิจ มํ ตุมฺเห ปฏิสนฺธิวเสน ปุจฺฉถ, ‘‘กุโต อาคตาสี’’ติ, จุติวเสน ปุจฺฉถ, ‘‘กุหิํ คมิสฺสสี’’ติ อหญฺจ น ชานามิฯ

‘‘กุโต จมฺหิ อาคตา; นิรยา วา เทวโลกา วา’’ติ, น หิ ชานามิ, ‘‘กุหิมฺปิ คมิสฺสามิ นิรยํ วา เทวโลกํ วา’’ติ, ตสฺมา ‘‘น ชานามี’’ติ อวจํฯ ตโต มํ ภควา มรณํ สนฺธาย ปุจฺฉิ – ‘‘น ชานาสี’’ติ, อหญฺจ ชานามิฯ ‘‘สพฺเพสํ มรณํ ธุว’’นฺติ, เตนาโวจํ ‘‘ชานามี’’ติฯ ตโต มํ ภควา มรณกาลํ สนฺธาย ปุจฺฉิ ‘‘ชานาสี’’ติ, อหญฺจ น ชานามิ ‘‘กทา มริสฺสามิ กิํ อชฺช วา อุทาหุ สฺเว วา’’ติ, เตนาโวจํ ‘‘น ชานามี’’ติฯ ภควา ตาย วิสฺสชฺชิตํ ปญฺหํ ‘‘สาธุ สาธู’’ติ อนุโมทิฯ มหาชนกาโยปิ ‘‘ยาว ปณฺฑิตา อยํ ทาริกา’’ติ สาธุการสหสฺสานิ อทาสิฯ อถ ภควา ทาริกาย สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต –

‘‘อนฺธภูโต อยํ โลโก, ตนุเกตฺถ วิปสฺสติ;

สกุโณ ชาลมุตฺโตว, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี’’ติฯ (ธ. ป. 174) –

อิมํ คาถมาหฯ สา คาถาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานญฺจ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ

สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ ปิตา ตํ ทิสฺวา ‘‘จิเรนาคตา’’ติ กุทฺโธ เวเคน ตนฺเต เวมํ ปกฺขิปิฯ ตํ นิกฺขมิตฺวา ทาริกาย กุจฺฉิํ ภินฺทิฯ สา ตตฺเถว กาลมกาสิฯ โส ทิสฺวา – ‘‘นาหํ มม ธีตรํ ปหริํ, อปิจ โข อิมํ เวมํ เวคสา นิกฺขมิตฺวา อิมิสฺสา กุจฺฉิํ ภินฺทิฯ ชีวติ นุ โข นนุ โข’’ติ วีมํสนฺโต มตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มนุสฺสา มํ ‘อิมินา ธีตา มาริตา’ติ ญตฺวา อุปกฺโกเสยฺยุํ, เตน ราชาปิ ครุกํ ทณฺฑํ ปเณยฺย, หนฺทาหํ ปฏิกจฺเจว ปลายามี’’ติฯ โส ทณฺฑภเยน ปลายนฺโต ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ วสโนกาสํ ปาปุณิฯ เต จ ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ เต ตํ ปพฺพาเชตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อทํสุฯ โส ตํ อุคฺคเหตฺวา วายมนฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ, เต จสฺส อาจริยุปชฺฌายาฯ อถ มหาปวารณาย สพฺเพว ภควโต สนฺติกํ อคมํสุ – ‘‘วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสฺสามา’’ติฯ ภควา ปวาเรตฺวา วุตฺถวสฺโส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คามนิคมาทีสุ จาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน อาฬวิํ อคมาสิฯ ตตฺถ มนุสฺสา ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา ทานาทีนิ กโรนฺตา ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘ธีตรํ มาเรตฺวา อิทานิ กํ มาเรตุํ อาคโตสี’’ติอาทีนิ วตฺวา อุปฺปณฺเฑสุํฯ ภิกฺขู ตํ สุตฺวา อุปฏฺฐานเวลายํ อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ

ภควา – ‘‘น, ภิกฺขเว , อยํ ภิกฺขุ ธีตรํ มาเรสิ, สา อตฺตโน กมฺเมน มตา’’ติ วตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน มนุสฺเสหิ ทุพฺพิชานํ ขีณาสวมุนิภาวํ ปกาเสนฺโต ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ตีสุปิ กมฺมทฺวาเรสุ สีลสํยเมน สํยตตฺโต กาเยน วา วาจาย วา เจตสา วา หิํสาทิกํ น กโรติ ปาปํ, ตญฺจ โข ปน ทหโร วา ทหรวเย ฐิโต, มชฺฌิโม วา มชฺฌิมวเย ฐิโต, เอเตเนว นเยน เถโร วา ปจฺฉิมวเย ฐิโตติ กทาจิปิ น กโรติฯ กิํ การณา? ยตตฺโต, ยสฺมา อนุตฺตราย วิรติยา สพฺพปาเปหิ อุปรตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ มุนิ อโรสเนยฺโย น โส โรเสติ กญฺจีติ เอเตสํ ปทานํ อยํ โยชนา จ อธิปฺปาโย จ – โส ขีณาสวมุนิ อโรสเนยฺโย ‘‘ธีตุมารโก’’ติ วา ‘‘เปสกาโร’’ติ วา เอวมาทินา นเยน กาเยน วา วาจาย วา โรเสตุํ, ฆฏฺเฏตุํ, พาเธตุํ อรโห น โหติฯ โสปิ หิ น โรเสติ กญฺจิ, ‘‘นาหํ มม ธีตรํ มาเรมิ, ตฺวํ มาเรสิ, ตุมฺหาทิโส วา มาเรตี’’ติอาทีนิ วตฺวา กญฺจิ น โรเสติ, น ฆฏฺเฏติ, น พาเธติ, ตสฺมา โสปิ น โรสเนยฺโยฯ อปิจ โข ปน ‘‘ติฏฺฐตุ นาโค, มา นาคํ ฆฏฺเฏสิ, นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ (ม. นิ. 1.249) วุตฺตนเยน นมสฺสิตพฺโพเยว โหติฯ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ เอตฺถ ปน ตมฺปิ ธีราว มุนิํ เวทยนฺตีติ เอวํ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อธิปฺปาโย เจตฺถ – ตํ ‘‘อยํ อโรสเนยฺโย’’ติ เอเต พาลมนุสฺสา อชานิตฺวา โรเสนฺติฯ เย ปน ธีรา โหนฺติ, เต ธีราว ตมฺปิ มุนิํ เวทยนฺติ, อยํ ขีณาสวมุนีติ ชานนฺตีติฯ

[219] ยทคฺคโตติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจคฺคทายโก นาม พฺราหฺมโณ อโหสิฯ โส นิปฺผชฺชมาเนสุ สสฺเสสุ เขตฺตคฺคํ, ราสคฺคํ, โกฏฺฐคฺคํ, กุมฺภิอคฺคํ, โภชนคฺคนฺติ อิมานิ ปญฺจ อคฺคานิ เทติฯ

ตตฺถ ปฐมปกฺกานิเยว สาลิ-ยว-โคธูม-สีสานิ อาหราเปตฺวา ยาคุปายาสปุถุกาทีนิ ปฏิยาเทตฺวา ‘‘อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี, อคฺคํ โส อธิคจฺฉตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิโก หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, อิทมสฺส เขตฺตคฺคทานํฯ นิปฺผนฺเนสุ ปน สสฺเสสุ ลายิเตสุ มทฺทิเตสุ จ วรธญฺญานิ คเหตฺวา ตเถว ทานํ เทติ, อิทมสฺส ราสคฺคทานํ ฯ ปุน เตหิ ธญฺเญหิ โกฏฺฐาคารานิ ปูราเปตฺวา ปฐมโกฏฺฐาคารวิวรเณ ปฐมนีหฏานิ ธญฺญานิ คเหตฺวา ตเถว ทานํ เทติ, อิทมสฺส โกฏฺฐคฺคทานํฯ ยํ ยเทว ปนสฺส ฆเร รนฺเธติ, ตโต อคฺคํ อนุปฺปตฺตปพฺพชิตานํ อทตฺวา อนฺตมโส ทารกานมฺปิ น กิญฺจิ เทติ, อิทมสฺส กุมฺภิอคฺคทานํฯ ปุน อตฺตโน โภชนกาเล ปฐมูปนีตํ โภชนํ ปุเรภตฺตกาเล สงฺฆสฺส, ปจฺฉาภตฺตกาเล สมฺปตฺตยาจกานํ, ตทภาเว อนฺตมโส สุนขานมฺปิ อทตฺวา น ภุญฺชติ, อิทมสฺส โภชนคฺคทานํฯ เอวํ โส ปญฺจคฺคทายโกตฺเวว อภิลกฺขิโต อโหสิฯ

อเถกทิวสํ ภควา ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณิยา จ โสตาปตฺติมคฺคอุปนิสฺสยํ ทิสฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อติปฺปเคว คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ภิกฺขู ปิหิตทฺวารํ คนฺธกุฏิํ ทิสฺวา – ‘‘อชฺช ภควา เอกโกว คามํ ปวิสิตุกาโม’’ติ ญตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย คนฺธกุฏิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ ภควาปิ พฺราหฺมณสฺส โภชนเวลายํ นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถิํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา เอวํ – ‘‘นูนชฺช โกจิ สตฺโต อนุคฺคเหตพฺโพ อตฺถิ, ตถา หิ ภควา เอกโกว ปวิฏฺโฐ’’ติ ญตฺวา น ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุ นิมนฺตนตฺถายฯ ภควาปิ อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวารํ สมฺปตฺวา อฏฺฐาสิฯ เตน จ สมเยน พฺราหฺมโณ โภชนํ คเหตฺวา นิสินฺโน โหติ, พฺราหฺมณี ปนสฺส พีชนิํ คเหตฺวา ฐิตาฯ สา ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ พฺราหฺมโณ ปสฺเสยฺย, ปตฺตํ คเหตฺวา สพฺพํ โภชนํ ทเทยฺย, ตโต เม ปุน ปจิตพฺพํ ภเวยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา อปฺปสาทญฺจ มจฺเฉรญฺจ อุปฺปาเทตฺวา ยถา พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ น ปสฺสติ, เอวํ ตาลวณฺเฏน ปฏิจฺฉาเทสิฯ ภควา ตํ ญตฺวา สรีราภํ มุญฺจิฯ ตํ พฺราหฺมโณ สุวณฺโณภาสํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ อุลฺโลเกนฺโต อทฺทส ภควนฺตํ ทฺวาเร ฐิตํฯ พฺราหฺมณีปิ ‘‘ทิฏฺโฐเนน ภควา’’ติ ตาวเทว ตาลวณฺฏํ นิกฺขิปิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิ, วนฺทิตฺวา จสฺสา อุฏฺฐหนฺติยา สปฺปายํ วิทิตฺวา –

‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;

อสตา จ น โสจติ, ส เว ภิกฺขูติ วุจฺจตี’’ติฯ (ธ. ป. 367) –

อิมํ คาถมภาสิฯ สา คาถาปริโยสาเนเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมโณปิ ภควนฺตํ อนฺโตฆรํ ปเวเสตฺวา, วราสเน นิสีทาเปตฺวา, ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา, อตฺตโน อุปนีตโภชนํ อุปนาเมสิ – ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา, สาธุ, เม ตํ โภชนํ อตฺตโน ปตฺเต ปติฏฺฐาเปถา’’ติฯ ภควา ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิฯ กตภตฺตกิจฺโจ จ พฺราหฺมณสฺส สปฺปายํ วิทิตฺวา อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ยํ กุมฺภิโต ปฐมเมว คหิตตฺตา อคฺคโต, อทฺธาวเสสาย กุมฺภิยา อาคนฺตฺวา ตโต คหิตตฺตา มชฺฌโต, เอกทฺวิกฏจฺฉุมตฺตาวเสสาย กุมฺภิยา อาคนฺตฺวา ตโต คหิตตฺตา เสสโต วา ปิณฺฑํ ลเภถฯ ปรทตฺตูปชีวีติ ปพฺพชิโตฯ โส หิ อุทกทนฺตโปณํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ปเรเนว ทตฺตํ อุปชีวติ, ตสฺมา ‘‘ปรทตฺตูปชีวี’’ติ วุจฺจติฯ นาลํ ถุตุํ โนปิ นิปจฺจวาทีติ อคฺคโต ลทฺธา อตฺตานํ วา ทายกํ วา โถเมตุมฺปิ นารหติ ปหีนานุนยตฺตาฯ เสสโต ลทฺธา ‘‘กิํ เอตํ อิมินา ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน ทายกํ นิปาเตตฺวา อปฺปิยวจนานิ วตฺตาปิ น โหติ ปหีนปฏิฆตฺตาฯ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ปหีนานุนยปฏิฆํ ธีราว มุนิํ เวทยนฺตีติ พฺราหฺมณสฺส อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ เทเสสิฯ คาถาปริโยสาเน พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ

[220] มุนิํ จรนฺตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตโร เสฏฺฐิปุตฺโต อุตุวเสน ตีสุ ปาสาเทสุ สพฺพสมฺปตฺตีหิ ปริจารยมาโน ทหโรว ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา, มาตาปิตโร ยาจิตฺวา, ขคฺควิสาณสุตฺเต ‘‘กามา หิ จิตฺรา’’ติ (สุ. นิ. 50) อิมิสฺสา คาถาย อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตนเยเนว ติกฺขตฺตุํ ปพฺพชิตฺวา จ อุปฺปพฺพชิตฺวา จ จตุตฺถวาเร อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตํ ปุพฺพปริจเยน ภิกฺขู ภณนฺติ – ‘‘สมโย, อาวุโส, อุปฺปพฺพชิตุ’’นฺติฯ โส ‘‘อภพฺโพ ทานาหํ, อาวุโส, วิพฺภมิตุ’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘เอวเมตํ, ภิกฺขเว, อภพฺโพ โส ทานิ วิพฺภมิตุ’’นฺติ ตสฺส ขีณาสวมุนิภาวํ อาวิกโรนฺโต อิมํ คาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนิํ, เอกวิหาริตาย, ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาสุ วา จริยาสุ ยาย กายจิ จริยาย จรนฺตํ, ปุพฺเพ วิย เมถุนธมฺเม จิตฺตํ อกตฺวา อนุตฺตราย วิรติยา วิรตํ เมถุนสฺมาฯ ทุติยปาทสฺส สมฺพนฺโธ – กีทิสํ มุนิํ จรนฺตํ วิรตํ เมถุนสฺมาติ เจ? โย โยพฺพเน โนปนิพชฺฌเต กฺวจิ, โย ภทฺเรปิ โยพฺพเน วตฺตมาเน กฺวจิ อิตฺถิรูเป ยถา ปุเร, เอวํ เมถุนราเคน น อุปนิพชฺฌติฯ อถ วา กฺวจิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา โยพฺพเน ‘‘ยุวา ตาวมฺหิ, อยํ วา ยุวาติ ปฏิเสวามิ ตาว กาเม’’ติ เอวํ โย ราเคน น อุปนิพชฺฌตีติ อยมฺเปตฺถ อตฺโถฯ น เกวลญฺจ วิรตํ เมถุนสฺมา, อปิจ โข ปน ชาติมทาทิเภทา มทา, กามคุเณสุ สติวิปฺปวาสสงฺขาตา ปมาทาปิ จ วิรตํ, เอวํ มทปฺปมาทา วิรตตฺตา เอว จ วิปฺปมุตฺตํ สพฺพกิเลสพนฺธเนหิฯ ยถา วา เอโก โลกิกายปิ วิรติยา วิรโต โหติ, น เอวํ, กิํ ปน วิปฺปมุตฺตํ วิรตํ, สพฺพกิเลสพนฺธเนหิ วิปฺปมุตฺตตฺตา โลกุตฺตรวิรติยา วิรตนฺติปิ อตฺโถฯ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ธีรา เอว มุนิํ เวทยนฺติ, ตุมฺเห ปน นํ น เวทยถ, เตน นํ เอวํ ภณถาติ ทสฺเสติฯ

[221] อญฺญาย โลกนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ภควา กปิลวตฺถุสฺมิํ วิหรติฯ เตน สมเยน นนฺทสฺส อาภรณมงฺคลํ, อภิเสกมงฺคลํ, อาวาหมงฺคลนฺติ ตีณิ มงฺคลานิ อกํสุฯ ภควาปิ ตตฺถ นิมนฺติโต ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา นิกฺขมนฺโต นนฺทสฺส หตฺเถ ปตฺตํ อทาสิฯ ตํ นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา ชนปทกลฺยาณี ‘‘ตุวฏฺฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ โส ภควโต คารเวน ‘‘หนฺท ภควา ปตฺต’’นฺติ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต วิหารเมว คโตฯ ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ฐตฺวา ‘‘อาหร, นนฺท, ปตฺต’’นฺติ คเหตฺวา ‘‘ปพฺพชิสฺสสี’’ติ อาหฯ โส ภควโต คารเวน ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ปพฺพชามิ, ภควา’’ติ อาหฯ ตํ ภควา ปพฺพาเชสิฯ โส ปน ชนปทกลฺยาณิยา วจนํ ปุนปฺปุนํ สรนฺโต อุกฺกณฺฐิฯ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา นนฺทสฺส อนภิรติํ วิโนเทตุกาโม ‘‘ตาวติํสภวนํ คตปุพฺโพสิ, นนฺทา’’ติ อาหฯ นนฺโท ‘‘นาหํ, ภนฺเต, คตปุพฺโพ’’ติ อโวจฯ

ตโต นํ ภควา อตฺตโน อานุภาเวน ตาวติํสภวนํ เนตฺวา เวชยนฺตปาสาททฺวาเร อฏฺฐาสิฯ

ภควโต อาคมนํ วิทิตฺวา สกฺโก อจฺฉราคณปริวุโต ปาสาทา โอโรหิฯ ตา สพฺพาปิ กสฺสปสฺส ภควโต สาวกานํ ปาทมกฺขนเตลํ ทตฺวา กกุฏปาทินิโย อเหสุํฯ อถ ภควา นนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสสิ โน, ตฺวํ นนฺท, อิมานิ ปญฺจ อจฺฉราสตานิ กกุฏปาทานี’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ มาตุคามสฺส นาม นิมิตฺตานุพฺยญฺชนํ คเหตพฺพนฺติ สกเลปิ พุทฺธวจเน เอตํ นตฺถิฯ อถ จ ปเนตฺถ ภควา อุปายกุสลตาย อาตุรสฺส โทเส อุคฺคิเลตฺวา นีหริตุกาโม เวชฺโช สุโภชนํ วิย นนฺทสฺส ราคํ อุคฺคิเลตฺวา นีหริตุกาโม นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณํ อนุญฺญาสิ ยถา ตํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิฯ ตโต ภควา อจฺฉราเหตุ นนฺทสฺส พฺรหฺมจริเย อภิรติํ ทิสฺวา ภิกฺขู อาณาเปสิ – ‘‘ภตกวาเทน นนฺทํ โจเทถา’’ติฯ โส เตหิ โจทิยมาโน ลชฺชิโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต ปฏิปชฺชิตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ภควโตปิ ญาณํ อุทปาทิฯ ภิกฺขู อชานนฺตา ตเถวายสฺมนฺตํ โจเทนฺติฯ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ นนฺโท เอวํ โจเทตพฺโพ’’ติ ตสฺส ขีณาสวมุนิภาวํ ทีเปนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ทุกฺขสจฺจววตฺถานกรเณน ขนฺธาทิโลกํ อญฺญาย ชานิตฺวา ววตฺถเปตฺวา นิโรธสจฺจสจฺฉิกิริยาย ปรมตฺถทสฺสิํ, สมุทยปฺปหาเนน จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ, ปหีนสมุทยตฺตา รูปมทาทิเวคสหเนน จกฺขาทิอายตนสมุทฺทญฺจ อติตริย อติตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา มคฺคภาวนาย, ‘‘ตนฺนิทฺเทสา ตาที’’ติ อิมาย ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทิํฯ โย วายํ กามราคาทิกิเลสราสิเยว อวหนนฏฺเฐน โอโฆ, กุจฺฉิตคติปริยาเยน สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, สมุทยปฺปหาเนเนว ตํ โอฆํ สมุทฺทญฺจ อติตริย อติติณฺโณฆตฺตา อิทานิ ตุมฺเหหิ เอวํ วุจฺจมาเนปิ วิการมนาปชฺชนตาย ตาทิมฺปิ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ จ อธิปฺปาโย จ เวทิตพฺโพฯ ตํ ฉินฺนคนฺถํ อสิตํ อนาสวนฺติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนเมว, อิมาย จตุสจฺจภาวนาย จตุนฺนํ คนฺถานํ ฉินฺนตฺตา ฉินฺนคนฺถํ, ทิฏฺฐิยา ตณฺหาย วา กตฺถจิ อนิสฺสิตตฺตา อสิตํ, จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ธีราว ขีณาสวมุนิํ เวทยนฺติ ตุมฺเห ปน อเวทยมานา เอวํ ภณถาติ ทสฺเสติฯ

[222] อสมา อุโภติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร ภิกฺขุ โกสลรฏฺเฐ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรญฺเญ วิหรติฯ ตสฺมิญฺจ คาเม มิคลุทฺทโก ตสฺส ภิกฺขุโน วสโนกาสํ คนฺตฺวา มิเค พนฺธติฯ โส อรญฺญํ ปวิสนฺโต เถรํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตมฺปิ ปสฺสติ, อรญฺญา อาคจฺฉนฺโต คามโต นิกฺขมนฺตมฺปิ ปสฺสติฯ เอวํ อภิณฺหทสฺสเนน เถเร ชาตสิเนโห อโหสิฯ โส ยทา พหุํ มํสํ ลภติ, ตทา เถรสฺสาปิ รสปิณฺฑปาตํ เทติฯ มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ ‘อมุกสฺมิํ ปเทเส มิคา ติฏฺฐนฺติ, จรนฺติ, ปานียํ ปิวนฺตี’ติ ลุทฺทกสฺส อาโรเจติฯ ตโต ลุทฺทโก มิเค มาเรติ, เตน อุโภ สงฺคมฺม ชีวิกํ กปฺเปนฺตี’’ติฯ อถ ภควา ชนปทจาริกํ จรมาโน ตํ ชนปทํ อคมาสิฯ ภิกฺขู คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ลุทฺทเกน สทฺธิํ สมานชีวิกาภาวสาธกํ ตสฺส ภิกฺขุโน ขีณาสวมุนิภาวํ ทีเปนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – โย จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, โย จ ลุทฺทโก, เอเต อสมา อุโภฯ ยํ มนุสฺสา ภณนฺติ ‘‘สมานชีวิกา’’ติ, ตํ มิจฺฉาฯ กิํ การณา? ทูรวิหารวุตฺติโน, ทูเร วิหาโร จ วุตฺติ จ เนสนฺติ ทูรวิหารวุตฺติโนฯ วิหาโรติ วสโนกาโส, โส จ ภิกฺขุโน อรญฺเญ, ลุทฺทกสฺส จ คาเมฯ วุตฺตีติ ชีวิกา, สา จ ภิกฺขุโน คาเม สปทานภิกฺขาจริยา, ลุทฺทกสฺส จ อรญฺเญ มิคสกุณมารณาฯ ปุน จปรํ คิหี ทารโปสี, โส ลุทฺทโก เตน กมฺเมน ปุตฺตทารํ โปเสติฯ อมโม จ สุพฺพโต, ปุตฺตทาเรสุ ตณฺหาทิฏฺฐิมมตฺตวิรหิโต สุจิวตตฺตา สุนฺทรวตตฺตา จ สุพฺพโต โส ขีณาสวภิกฺขุฯ ปุน จปรํ ปรปาณโรธาย คิหี อสญฺญโต, โส ลุทฺทโก คิหี ปรปาณโรธาย เตสํ ปาณานํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทาย กายวาจาจิตฺเตหิ อสํยโตฯ นิจฺจํ มุนี รกฺขติ ปาณิเน ยโต, อิตโร ปน ขีณาสวมุนิ กายวาจาจิตฺเตหิ นิจฺจํ ยโต สํยโต ปาณิโน รกฺขติฯ เอวํ สนฺเต เต กถํ สมานชีวิกา ภวิสฺสนฺตีติ?

[223] สิขี ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กปิลวตฺถุสฺมิํ วิหรนฺเต สากิยานํ กถา อุทปาทิ – ‘‘ปฐมกโสตาปนฺโน ปจฺฉา โสตาปตฺติํ ปตฺตสฺส ธมฺเมน วุฑฺฒตโร โหติ, ตสฺมา ปจฺฉา โสตาปนฺเนน ภิกฺขุนา ปฐมโสตาปนฺนสฺส คิหิโน อภิวาทนาทีนิ กตฺตพฺพานี’’ติ ตํ กถํ อญฺญตโร ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘อญฺญา เอว หิ อยํ ชาติ, ปูชเนยฺยวตฺถุ ลิงฺค’’นฺติ สนฺธาย ‘‘อนาคามีปิ เจ, ภิกฺขเว, คิหี โหติ, เตน ตทหุปพฺพชิตสฺสาปิ สามเณรสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺตพฺพาเนวา’’ติ วตฺวา ปุน ปจฺฉา โสตาปนฺนสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปฐมโสตาปนฺนคหฏฺฐโต อติมหนฺตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ยฺวายํ มตฺถเก ชาตาย สิขาย สพฺภาเวน สิขี, มณิทณฺฑสทิสาย คีวาย นีลคีโวติ จ มยูรวิหงฺคโม วุจฺจติฯ โส ยถา หริตหํสตมฺพหํสขีรหํสกาฬหํสปากหํสสุวณฺณหํเสสุ ยฺวายํ สุวณฺณหํโส, ตสฺส หํสสฺส ชเวน โสฬสิมฺปิ กลํ น อุเปติฯ สุวณฺณหํโส หิ มุหุตฺตเกน โยชนสหสฺสมฺปิ คจฺฉติ, โยชนมฺปิ อสมตฺโถ อิตโรฯ ทสฺสนียตาย ปน อุโภปิ ทสฺสนียา โหนฺติ, เอวํ คิหี ปฐมโสตาปนฺโนปิ กิญฺจาปิ มคฺคทสฺสเนน ทสฺสนีโย โหติฯ อถ โข โส ปจฺฉา โสตาปนฺนสฺสาปิ มคฺคทสฺสเนน ตุลฺยทสฺสนียภาวสฺสาปิ ภิกฺขุโน ชเวน นานุกโรติฯ กตเมน ชเวน? อุปริมคฺควิปสฺสนาญาณชเวนฯ คิหิโน หิ ตํ ญาณํ ทนฺธํ โหติ ปุตฺตทาราทิชฏาย ชฏิตตฺตา, ภิกฺขุโน ปน ติกฺขํ โหติ ตสฺสา ชฏาย วิชฏิตตฺตาฯ สฺวายมตฺโถ ภควตา ‘‘มุนิโน วิวิตฺตสฺส วนมฺหิ ฌายโต’’ติ อิมินา ปาเทน ทีปิโตฯ อยญฺหิ เสกฺขมุนิ ภิกฺขุ กายจิตฺตวิเวเกน จ วิวิตฺโต โหติ, ลกฺขณารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ นิจฺจํ วนสฺมิํ ฌายติฯ กุโต คิหิโน เอวรูโป วิเวโก จ ฌานญฺจาติ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโยติ?

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย มุนิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต จ ปฐโม วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต, นาเมน

อุรควคฺโคติฯ

2. จูฬวคฺโค

1. รตนสุตฺตวณฺณนา

ยานีธ ภูตานีติ รตนสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อตีเต กิร เวสาลิยํ ทุพฺภิกฺขาทโย อุปทฺทวา อุปฺปชฺชิํสุฯ เตสํ วูปสมนตฺถาย ลิจฺฉวโย ราชคหํ คนฺตฺวา, ยาจิตฺวา, ภควนฺตํ เวสาลิมานยิํสุฯ เอวํ อานีโต ภควา เตสํ อุปทฺทวานํ วูปสมนตฺถาย อิทํ สุตฺตมภาสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ โปราณา ปนสฺส เวสาลิวตฺถุโต ปภุติ อุปฺปตฺติํ วณฺณยนฺติฯ สา เอวํ เวทิตพฺพา – พาราณสิรญฺโญ กิร อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ สณฺฐาสิฯ สา ตํ ญตฺวา รญฺโญ นิเวเทสิฯ ราชา คพฺภปริหารํ อทาสิฯ สา สมฺมา ปริหริยมานคพฺภา คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิฯ ปุญฺญวตีนํ ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺฐานํ โหติ, สา จ ตาสํ อญฺญตรา, เตน ปจฺจูสสมเย อลตฺตกปฏลพนฺธุชีวกปุปฺผสทิสํ มํสเปสิํ วิชายิฯ ตโต ‘‘อญฺญา เทวิโย สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ, อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รญฺโญ ปุรโต มม อวณฺโณ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสิํ เอกสฺมิํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา อญฺเญน ปฏิกุชฺชิตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา คงฺคาย โสเต ปกฺขิปาเปสิฯ มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตมตฺเต เทวตา อารกฺขํ สํวิทหิํสุฯ สุวณฺณปฏฺฏิกญฺเจตฺถ ชาติหิงฺคุลเกน ‘‘พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา ปชา’’ติ ลิขิตฺวา พนฺธิํสุฯ ตโต ตํ ภาชนํ อูมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ คงฺคาย โสเตน ปายาสิฯ

เตน จ สมเยน อญฺญตโร ตาปโส โคปาลกุลํ นิสฺสาย คงฺคาย ตีเร วสติฯ โส ปาโตวคงฺคํ โอติณฺโณ ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺญาย อคฺคเหสิฯ ตโต ตตฺถ ตํ อกฺขรปฏฺฏิกํ ราชมุทฺทิกาลญฺฉนญฺจ ทิสฺวา มุญฺจิตฺวา ตํ มํสเปสิํ อทฺทสฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สิยา คพฺโภ, ตถา หิสฺส ทุคฺคนฺธปูติภาโว นตฺถี’’ติ ตํ อสฺสมํ เนตฺวา สุทฺเธ โอกาเส ฐเปสิฯ อถ อฑฺฒมาสจฺจเยน ทฺเว มํสเปสิโย อเหสุํฯ ตาปโส ทิสฺวา สาธุกตรํ ฐเปสิฯ ตโต ปุน อทฺธมาสจฺจเยน เอกเมกิสฺสา เปสิยา หตฺถปาทสีสานมตฺถาย ปญฺจ ปญฺจ ปิฬกา อุฏฺฐหิํสุฯ